Premio Nobel di Pas ta bai pa dama aktivista Iraní Narges Mohammadi

Premio Nobel di Pas ta bai pa dama aktivista Iraní Narges Mohammadi

E Premio Nobel di Pas a bai e aña aki pa un dama, e aktivista Iraní Narges Mohammadi. E ta risibí e premio pa su lucha kontra opreshon di hende muhé i pa nan derechinan.

Na total outoridatnan na Iran a arestá e dama aki 13 biaha, sentensi’é na 5 okashon. E ta sinta un akstigu awor di 31 aña inkluyendo 154 sla ku swip. Organisashonnan pa derechinan humano ta yama atenshon regularmente pa èksigí su libertat.

Tin un suma di 950 mil euro reservá p’e, inkluyendo un medaya i diploma di e komishon di premiashon. Djaluna lo anunsiá e último ganadó kua ta e ganadó di e premio pa Ekonomia.

Premio Nobel di Literatura ta bai pa eskritor di teater Norwego

Premio Nobel di Literatura ta bai pa eskritor di teater Norwego

E premio Nobel di literatura a bai e aña aki pa Jon Fosse di Norwega. Fosse ta risibí e preis pa e obranan di teater i poesianan ku el a skirbi den transkurso di añanan. E premio nobel pa literatura ta otorgá for di 1901.

E ganadó ta risibí un premio di sèn na balor di 950 mil euro. Tambe e ganadó ta risibí un medaya i diploma di e komishon di selekshon. Djabièrnè lo sigui e anunsio di e ganadó di e premio pa Pas i djaluna finalmente e ganadó di e premio pa Ekonomia.

Premio Nobel pa Kímika ta bai pa 3 sientífiko ku a investigá asina yamá partíkula kwantum

Premio Nobel pa Kímika ta bai pa 3 sientífiko ku a investigá asina yamá partíkula kwantum

E Premio Nobel pa Kímika ta bai e aña aki pa 3 sientífiko. Ta trata di e Merikano nasé na Tunesia Moungi Bawendi, e Merikano Louis Brus i e Ruso Alexey Ekimov. Nan a investigá asina yamá partíkula kwantum. Esakinan ta partíkulanan asina chikitu ku nan ta usá den teknologia nano.

Di momentu e partíkulanan aki ta usá den televishon i lus moderno. Ekimov i Brus a deskubrí e partíkulanan aki den añanan 80. Bawendi a guia un grupo ku tabata investigá aplikashon di partíkula kwamtum.

Djaweps lo anunsiá e ganadó di Literatura, djabièrnè e premio pa Pas i djaluna próksimo e premio pa Ekonomia. E ganadónan no solamente ta haña rekonosementu, pero tambe un montante di 950 mil euro pa kompartí ku otro, un medaya i un diploma di e komishon.

Premio Nobel pa Físika ta bai pa 2 Franses i un Oustriako-Húngaro

Premio Nobel pa Físika ta bai pa 2 Franses i un Oustriako-Húngaro

E premio Nobel pa físika a bai e aña aki pa tres investigadó ku a investigá fletsnan di lus ku un velosidat ekstremo. Ta trata di e Fransesnan Pierre Agostini i Anne L’Huillier i e Oustriako-Húngaro Ferenc Krausz.

Básikamente nan a deskubrí un método nodo pa studia elektron den átomo i molékula. Di e forma ei por studia tur loke ta materia te na su núkleo mas básiko, esta e átomonan. E sientífikonan ta risibí konhuntamente un montante di 950 mil euro.

Segun tradishon lo sigui anunsiá e sobrá disiplinanan den dianan benidero. Djarason lo sigui e anunsio pa e premio pa Kímika, djaweps esun di Literatura, esun di Pas riba djabièrnè i esun di Ekonomia djaluna próksimo.

Premio Nobel pa Medisina ta bai pa investigadónan ku a desaroyá bakuna di mRNA

Premio Nobel pa Medisina ta bai pa investigadónan ku a desaroyá bakuna di mRNA

E Premio Nobel 2023 pa Medisina a bai pa e dos investigadónan ku a desaroyá e bakuna di mRNA kontra e vírus di corona. Ku esaki nan no solamente ta risibí rekonosementu pa nan trabou, sino tambe nan ta risibí un suma di plaka di 950 mil euro ku nan por kompartí ku otro.

Ta trata di e sientífikonan Katalin Karikó i Drew Weissman. E organisashon tras di e premio a splika ku nan a yuda di un forma lihé i sin presedente ku desaroyo di e bakuna pa kombatí Covid-19, un di e menasanan mas grandi pa salú públiko den historia moderno.

E ganadónan ta risibí manera indiká 950 mil euro, un medaya i un diploma. Entrega di e premionan lo tuma luga riba 10 di desèmber, e fecha di morto di e Sueko Alfred Nobel, inisiadó di e premionan.

E Premio Nobel pa Medisina ta tradishonalmente e promé kategoria ku ta keda anunsiá. Den próksimo dianan lo anunsiá tambe e Premio Nobel pa Físika (djamars), Kímika (djarason), Literatura (djaweps), Pas (diabièrnè) i Ekonomia (próksimo siman djaluna).

Investigadónan a haña posiblemente konstrukshon di palu mas bieu den historia

Investigadónan a haña posiblemente konstrukshon di palu mas bieu den historia

Investigadónan a haña loke ta parse e konstrukshon di palu mas bieu den historia. Nan a haña e konstrukshon na Zambia i a kalkulá ku e tin por lo ménos 476 mil aña. E investigashon a keda publiká den e revista di siensia Nature.

E konstrukshon ta konsistí di dos pida palu ku ta pas den otro via un konekshon di piedra. E konstrukshon tin karakterístikanan di un sosten pa un brùg òf plataforma.  E deskubrimentu a tuma lugá den e region fronteriso entre Zambia i Tanzania. Pegá ku e konstrukshon a haña tambe algun pida hèrmènt.

Te asina leu kasi tur e deskubrimentunan mas bieu ku nos konosé ta di e Edat di Piedra 300 mil aña pasá. E konstrukshon hañá na Zambia lo ta bai bèk pues 476 mil aña i ta sugerí ku nos ansestronan tabata traha konstrukshon relativamente sofistiká ku palu pa basta tempu promé ku nan a pasa pa konstrukshonnan mas robusto ku piedra.

Tin airu den atmósfera di Mars ku hende por hala aden sin problema

Tin airu den atmósfera di Mars ku hende por hala aden sin problema

Tin airu den atmósfera di Mars ku hende por hala aden sin problema. Asina NASA ta konkluí a base di un eksperimento riba e planeta kòrá. Opviamente e atmósfera di Mars ta yen di gas ku ta dañino pa ser humano, pero NASA a deskubrí ku tin oksígeno i hidrógeno tambe i esei si no ta forma un problema pa ser humano si tin sufisiente den e atmósfera.

NASA a logra hasi e eksperimento ku e Mars Rover Perseverance ku a kolektá e partíkulanan i manda e análisis di esakinan. Si tin un manera pa generá airu riba e planeta lo bira un poko mas interesante pa manda mishonnan tripulá. Pero esei por dura hopi aña ainda.

Kreadó di ‘Dolly’ a fayesé

Kreadó di ‘Dolly’ a fayesé

Ian Wilmut, e sientífiko Britániko ku a krea e karné di klon Dolly, a fayesé na 79 aña. Asina e instituo di siensia Eskoses Roslin Institute a anunsiá. Wilmut tabata sufri di Parkinson. El a bira mundialmente konosí huntu ku su kolega Keith Campbell ora nan a krea Dolly na 1996 for di un sélula di un karné adulto.

Dolly a biba mas o ménos 6,5 aña i a fayesé dor di un infekshon na pulmon. E téknika usá tabata un revolushon ku alabes a lanta diskushonnan étiko fuerte.

Por sierto ku Dolly no tabata e promé animal di klon. For di 1958 ya a klon un sapu. Despues di Dolly a klon vários otro animal manera lamnchi i raton. Dolly a keda prepará i ta eksponé na e Museo Nashonal di Eskosia na Edinburgh.

Sientífikonan a logra krea un èmbrio kompleto sin sélula humano

Sientífikonan a logra krea un èmbrio kompleto sin sélula humano

Sientífikonan a logra krea un èmbrio kompleto sin sélula humano. Segun esnan embolbé den e estudio aki no ta trata di un èmbrio humano, sino unu ku eksaktamente mesun karakterístika.

E èmbrio ta proveniente for di sélula tronkal, na Hulandes ‘stamcel’. Esaki ta sélula ku ainda por transformá den diferente tipo di sélula den kurpa humano. Pa e estudio aki e sientífikonan a agregá supstansia na e sélulanan tronkal ku despues a transformá den e promé sélulanan ku normalmente ta presente den un èmbrio humano.

Despues a reuní e sélulanan ku konhuntamente a transformá den e èmbrio aki ku e mesun karakterístikanan ku esnan humano. Segun e sientífikonan e investigashonnan aki ta importante pa komprondé mihó e desaroyo di ser humano. Ainda tin poko informashon disponibel riba e promé dos simannan di desaroyo di bida humano, siendo ku ta trata di un periodo hopi deliká.

E sientífikonan ta suprayá ku no ta étiko i asta ilegal pa krea un èmbrio i pasa esaki pa un matris humano ku despues por krese i bira un ser humano. Pa e motibu ei a finalisá e eksperimento den 14 dia. Den vários pais ta pèrmití eksperimento ku èmbrio humano te na 14 dia, pero ta awor numa un eksperimento lo a tuma e kantidat máksimo di dia pèrmití.

E estudio a tuma lugá na e instituto di siensia Weizmann na Israèl i ta publiká den e revista Nature.

Lansamentu mishon lunar Hapones te asina leu kanando bon

Lansamentu mishon lunar Hapones te asina leu kanando bon

Hapon a lansa un rakèt ku un teleskop Hulandes na bordo ku mester bai investigá orígen di universo. E instituto espasial Hulandes SRON a kontribuí na e proyekto. Tambe, Hapon kier laga un lander aterisá riba luna.

E rakèt a despegá den mardugá di djarason pa djaweps na e sentro espasial Tanegashima. Mas o ménos 30 minüt despues di lansamentu a deskonektá e teleskop Hulandes pa esaki drenta órbita di nos planeta.

Aki tres pa kuater luna e lander mester yega luna kaminda e lo keda den órbita tres te ku kuater luna mas. Despues lo aterisá e lander riba superfisie di luna. Si Hapon logra, e pais lo bira e di sinku pais den historia ku a logra bai luna.

Ministerio di Defensa Merikano ta lansa website ku informashon ofisial riba UFO

Ministerio di Defensa Merikano ta lansa website ku informashon ofisial riba UFO

E ministerio di Defensa Merikano a lansa un website pa informá riba desaroyonan rondó di UFO, esta ophetonan bulando no identifiká. E website tin un sekshon spesial kaminda militarnan por raportá kualke fenómeno ku no tin splikashon.

Ta asina ku for di 2020 ora ku gobièrnu di Merka a publiká algun video ku pilotonan a graba tin hopi interes bou di públiko. Den e grabashonnan ei por mira ophetonan ku ta move hopi lihé di un forma ineksplikabel.

Por sierto ku Merka no ta usando e abreviashon UFO – esta Unidentified Flying Object – mas. Ta papia awor di UAP kua ta para pa unidentified aerial phenomenon (esta fenómeno aéreo no identifiká).

Riba e website por haña informashon riba kasonan ku no tin splikashon ku potrèt i video. Tambe por haña rapòrtnan ofisial, transkripshon i komunikado di prensa.

Por lo pronto ta militarnan so por entregá material ku imágennan ku no tin splikashon. Tin plannan pa hasi esaki disponibel pa públiko tambe, pero ainda no tin un fecha fiho pa esaki.

India ta di 4 pais den historia ku a logra aterisá riba luna

India ta di 4 pais den historia ku a logra aterisá riba luna

Entretantu India por konsiderá su mes e di 4 pais na mundu ku a logra aterisá riba luna. Djarason e moonlander di India a baha ku éksito riba su superfísie. E mishon Chandrayaan-3, manera esaki yama, a kuminsá den yüli.

Esaki ta e di dos intento di India despues di un intento frakasá den 2020 dor di un eror di software. Ta promé biaha por sierto ku un moonlander ta aterisá na e sùitpol di luna. Den próksimo dos siman e moonlander ta bai eksplorá e region aki.

Tin indikashon ku por tin awa einan presente. Tambe tin hopi lus di solo ta kai riba e parti ei pues e panelnan solar di e rover tin sufisiente suministro di energia. E kondishonnan aki ta perfekto pa un posibel base riba luna.

Manera ta konosí Rusia tambe a hasi un intento resien pa aterisá riba luna pero esaki a frakasá dor di un fayo di motor.

Eksplorashon lunar di Rusia a frakasá pa fayo den motor di moonlander

Eksplorashon lunar di Rusia a frakasá pa fayo den motor di moonlander

E eksplorashon lunar di Rusia a frakasá dor di un fayo den e motor di e moon lander Luna-25. Djasabra a bira konosí ku e nave a crash riba superfísie di luna. E motor mester a funshoná eksaktamente 84 sekònde pa drenta i despues sirkulá den órbita di luna. E maniobra ei ta forma e último paso pa e aterisahe por tuma lugá. E motornan sinembargo a keda funshoná 127 sekònde. Asina e organisashon pa eksplorashon espasial na Rusia Roscosmos a konfirmá na medionan estatal.

No ta konosí dikon e motornan no a paga na tempu. E moonlander mester a aterisá e siman aki. Ku e eksplorashon aki Rusia kier a kontinuá su programa di 1976 ora ku astronoutanan di Rusia a bishitá luna pa delaster biaha. Te asina leu ta Rusia, China i Merka ta e úniko paisnan ku a hasi biahenan eksitoso pa luna. Paisnan manera India, Hapon i Israèl tambe a hasi intento, pero no a logra esaki. Djarason awor por sierto India lo inisiá su propio eksplorashon lunar.

Olanan serebral ta produsí melodia similar na kansion di Pink Floyd

Olanan serebral ta produsí melodia similar na kansion di Pink Floyd

Despues di a logra detektá palabra i frasenan kompleto awor sientífikonan a logra detektá asta melodia produsí dor di olanan serebral. Esaki ta otro paso dilanti den e siensia rondó di olanan serebral. Músika i formulashon di palabra i frase ta tuma lugá den áreanan separá den nos serebro.

Durante e investigashon e sientífikonan a nota serka 29 persona ku mester a operá pa epilepsia ku nan mente tabata produsí un melodia konosí. Despues di e operashonnan a pasa e señalnan ku nan a logra registrá via waya pegá na e pashèntnan su kabes den un computer pa un programa di inteligensha artifisial reprodusí e melodia.

Pa nan gran sorpresa e olanan serebral di e pashèntnan a produsí un meldoia ku ta zona kasi idéntiko na Another Brick in the Wall di e konosido banda Britániko Pink Floyd. Ta trata di e melodia bou di e palabranan “All in all, it’s just another brick in the wall”.

E ta zona manera ta bou di awa a graba e kansion.

Investigashon adishonal mester determiná ainda si ta trata di kon nos ta prosesá músika, si ta trata di memoria kompartí òf algu kompletamente diferente.

 

Planeta Mars tabatin diferente temporada, meskos ku nos planeta

Planeta Mars tabatin diferente temporada, meskos ku nos planeta

Miónes di aña pasá nos planeta ruman Mars tabatin diferente temporada, meskos ku nos planeta. Asina sientífikonan di e universidatnan di Lyon i Toulouse na Fransia a konkluí a base di imágennan di e eksplorador Merikano Curiosity ku ta kore riba e planeta kòrá for di 2012.

E no ta nifiká mesora ku tabatin bida, pero ku e sirkunstanshanan tabata adekuá pa desaroyo di bida i evolushon manera riba nos planeta. E parti eksterior di nos planeta Tera ta konsistí di plachinan ku ta schuif konstantemente i ku ta okashoná temblor i aktividat volkániko. Riba Mars e fenómeno ei no ta tuma lugá i pa e motibu ei ta relativamente fásil pa haña spornan fósil ku ta revelá kambionan ku a tuma lugá den transkurso di añanan.

For di e imágennan di Curiosity ta parse ku tabatin lago i riu riba Mars. E imágennan ta mustra depósito di salu, meskos ku esnan na Suramérika riba nos planeta. Esakinan ta forma ora awa evaporá. Esei ta segun e sientífikonan prueba ku Mars a konosé temporadanan di sekura i humedat.

Te asina leu siensia ta konkluí ku e sirkunstanshanan aki ta adekuá pa formashon di bida i evolushon. E resultadonan ta publiká den e revista sientífiko Nature.