5W Press Newsletter #12 2023

5W Press Newsletter #12 2023

Resúmen di tur item di 26 mart – 1 aprel 2023

Si bo ta lesando riba bo smartphone, ten’é horizontal pa un mihó view di e newsletter!

Outoridatnan na Italia ta buta beslag riba boto di reskate pa migrantenan

Papa Francisco ta intensifiká reglanan pa kombatí abusu seksual

Konfundadó di Intel Gordon Moore a fayesé na 94 aña di edat

Supervisor di finansa Merikano ta lanta kaso kontra Binance

Sospechoso di tiroteo na skol na Nashville tabatin plan detayá

Aktor Jonathan Majors detené riba sospecho di maltrato

Apertura Kas di Teater

Prominentenan den sektor di teknologia ke un pousa ku desaroyo di inteligensha artifisial

Atvertensha Oropeo pa kontagio ku salmonela okashoná pa kebab di karni di galiña kontaminá

Transporte hipopótamonan di Pablo Escobar ta bai kosta un par di mion

India ke rekuperá populashon di cheetah

Donald Trump no ta haña bui otro siman

Supervisor di privacy Italiano ta prohibí ChatGPT

Inventor di selular: “Nos ta pasa muchu tempu riba telefòn”

Outoridatnan na Italia ta buta beslag riba boto di reskate pa migrantenan

Outoridatnan na Italia ta buta beslag riba boto di reskate pa migrantenan

Outoridatnan na Italia a para i buta beslag djasabra riba un boto Aleman di reskate pa migrantenan. Esei despues ku djabièrnè tambe a buta beslag riba un boto di Médikonan sin Frontera.

E beslag ta forma parti di e maneho di e gabinete di promé minister Giorgia Meloni pa baha e kantidat di buskadónan di asilo ku ta buska refugio na Italia. E maneho ta inkluí medidanan manera pèrmit pa un akshon di reskate so pa dia pa despues nabegá pa un haf apuntá dor di outoridatnan.

E beslag a tuma lugá despues ku e boto a ninga un atvertensha pa para despues di un operashon den teritorio marítimo di Libia. Despues di e reskate ey e boto lo a sigui pa reskatá tres otro boto.

Segun Italia e operashonnan di reskate ta motivá hende pa sigui purba krusa Mediteraneo. Segun e organisashonnan di reskate di otro banda ta un grupo chikitu di e total so ta rekohé for di laman.

Papa Francisco ta intensifiká reglanan pa kombatí abusu seksual

Papa Francisco ta intensifiká reglanan pa kombatí abusu seksual

Papa Francisco a intensifiká e reglanan den Iglesia Katóliko pa kombatí abusu seksual. E lei original a drenta na vigor den 2019 pero tabatin un karákter temporal. E intensifikashon di e reglanan ta permanente i mas amplio.

Asina promé no tabata spesifiká ku esnan ku no por ekspresá nan mes no por defendé nan mes kontra intimidat no deseá. Tambe tin protekshon pa klokkenluider ku mèldu abusu. E lei nobo ta konta awor tambe pa kolaboradó i lidernan no spiritual. Papa Francisco a enfatisá ku e lei ta konta pa tur edat, pues pa tantu adulto komo mucha.

Tin basta sosten pa e paso aki den Iglesia Katóliko dor ku a introdusí un sistema kaminda por mèldu kasonan di abusu. Pero tin krítika tambe riba e echo ku obispunan ta obligá na mèldu kasonan na Vatikano, pero no na polis.

Konfundadó di Intel Gordon Moore a fayesé na 94 aña di edat

Konfundadó di Intel Gordon Moore a fayesé na 94 aña di edat

Gordon Moore, konfundadó di e fabrikante di computer chips Intel, a fayesé na 94 aña di edat. E Merikano aki ta partikularmente konosí pa e asina yamá ‘lei di Moore’. E ‘lei di Moore’ básikamente ta un predikshon ku el a hasi den 1965 riba e potensial di kálkulo di computer chips.

Na e okashon ey Moore a premirá ku tur aña e kantidat di transistor riba computer chips lo oumentá ku 100% òf mas, o sea tur aña e kantidat di transistor riba un chip tin dòbel e potensia di un aña promé. Den práktika e periodo a resultá no 1 sino 2 aña, pero e predikshon a motivá kompanianan manera Intel mes pa dòbel e potensia di computer chips kada 2 aña. Te ainda e lei aki ta konta komo direktiva den mundu di teknologia. Segun ekspertonan e lei di Moore sinembargo no ta eterno.

Durante su karera Gordon Moore a akumulá un kapital balorá na 7.2 mil mion dòler. E último añanan di su bida el a dediká na filantropia via e fundashon di dje i su kasá Gordon and Betty Moore Foundation. E fundashon ta invertí entre otro den siensia, konservashon di naturalesa i kuido.

Supervisor di finansa Merikano ta lanta kaso kontra Binance

Supervisor di finansa Merikano ta lanta kaso kontra Binance

E Commodity Futures Trading Commission (CFTC), e instansha supervisor di finansa na Merka, a lanta un kaso kontra Binance. Binance ta e bolsa mas grandi na mundu pa komèrsio di kriptomoneda. Fundadó i direktor di e bolsa Changpeng Zhao tambe tin ku duna testimonio den korte na Chicago.

Segun CFTC Binance a viola vários regla. Binance lo tabata aprobá sierto transakshon i servisio sin e pèrmitnan nesesario. E kaso aki ta forma parti di un kampaña pa señalá i para mal komportashon den mundu di kriptomoneda.

Pa basta tempu kaba outoridatnan na Merka tin bista riba Binance ku a lanta den 2017 na China. CFTC ke awor pa Binance kumpli ku su butnan i haña sierto medida imponé.

Sospechoso di tiroteo na skol na Nashville tabatin plan detayá

Sospechoso di tiroteo na skol na Nashville tabatin plan detayá

Audrey Hale di 28 aña, e persona responsabel pa e tiroteo na un skol na Nashville ku a resultá den 6 víktima mortal, tabatin un plan detayá. Polis a bin haña e plan kompañá pa un mapa di e skol i un manifesto den kas di e sospechoso. E sospechoso ta un èks alumno di e skol. Polis tin un teoria over di e motivashon di Hale, pero por lo pronto ta sigui investigá.

E tiroteo a tuma lugá djaluna mainta na un skol Kristian na Nashville, estado Tennessee. 6 persona inkluyendo tres mucha di 9 aña a pèrdè nan bida. Agentenan ku a akudí na e sitio di e tiroteo a eliminá e sospechoso. Hale tabata armá ku dos rifel di kombate i un pistol. Di 2 arma ta konfirmá ku e tabatin pèrmit.

Den e manifesto di Hale lo tin deskripshon di mas lokalidat ku e tabata ke ataká. E mapa di e skol ku outoridatnan a haña tabatin informashon detayá riba e sistema di seguridat di e skol. Presidente Biden den un reakshon a hasi un apelashon na Congress pa trata e tema di arma di kandela.

Aktor Jonathan Majors detené riba sospecho di maltrato

Aktor Jonathan Majors detené riba sospecho di maltrato

E ta konta komo un di e streanan den subida na Hollywood, pero un posibel insidente lamentabel, por para esaki. Aktor Jonathan Majors a keda detené den wikènt riba sospecho di maltrato di un dama ku ta akus’é di a purba choka, maltratá i intimid’é. Segun abogado di Majors Priya Chaudhry e aktor ta inosente i de echo e víktima den e kaso aki.

Segun e medio TMZ Majors a keda trasladá pa warda di polis na New York djasabra despues ku un dama a bin hasi denunsia. Polis a konfirmá den un deklarashon despues ku e damam tabatin herida leve na su kabes i ku el keda trasladá den estado stabil pa un hospital den serkania.

Majors resien a subi den popularidat despues di su ròl den e pelíkula Creed III huntu ku Michael B Jordan. Tambe e aktor ta konosí komo Kang den e serie Loki i e pelíkula Ant-Man – Quantumania, tur dos di e saga di pelíkula di Marvel.

Apertura Kas di Teater

Apertura Kas di Teater

Teatro Bulabanda a hasi apertura ofisial di e Kas di Teater. Meta di e proyekto aki ta pa forma i eduká talentonan hóben riba nan kaminda pa bira performer, teatrista, aktor, eskritor, un bon Yu di Kòrsou, i kreadó di nan propio destino. Aki’bou un impreshon di e apertura.


Prominentenan den sektor di teknologia ke un pousa ku desaroyo di inteligensha artifisial

Prominentenan den sektor di teknologia ke un pousa ku desaroyo di inteligensha artifisial

Mas di mil persona prominente den sektor di teknologia a ekspresá nan preokupashon pa ku e desaroyo rápido di inteligensha artifisial. Den un karta habrí (bo tambe por firma) entre otro propietario di Tesla Elon Musk i ko-fundadó di Apple Steve Wozniak ta hasi un yamada pa tuma un pousa ku e desaroyo aki temporalmente.

Inteligensha artifisial ta asina potente aworakí ku e por tuma trabou di hende over i esei no ta bai ta sin konsekuenshanan sosial, di akuerdo ku e firmantenan dje karta. Aparte di esei tin e riesgo tambe ku e tipo di programa aki por plama propaganda polítiko i desinformashon efisientemente.

E prominentenan ta boga pa 6 luna largu no traha programa nobo ku ta mas potente ku GPT-4, kua ta e vershon mas resien di e programam di inteligensha artifisial di e kompania OpenAI. E modelo aki ya ta kapas di krea teksto kompleto, krea imágen riba su mes i te asta skribi piesa di musik.

Den e karta tambe ta boga pa traha akuerdo durante e pousa aki riba e aspektonan di siguridat di inteligensha artifisial. Lo mester bin un supervishon riba e desaroyonan aki. E karta ta inkluí preguntanan manera “Mester outomatisá tur kupo di trabou?”, “Mester produsí mente no-humano ku por superá esun di ser humano?”, “Mester risga pèrdè sivilisashon manera nos konosé?” Segun e prominentenan ku a skirbi e karta no por laga e preguntanan aki den man di hende ku no ta elegí.

Nan ta splika ku nan petishon no ta pa para e desaroyonan aki permanentemente, pero mester pèrkurá si ku e desaroyonan aki no ta resultá den modelonan di inteligensha artifisial ku un kapasidat asina fuerte ku no por antisipá mas riba e resultado.

Atvertensha Oropeo pa kontagio ku salmonela okashoná pa kebab di karni di galiña kontaminá

Atvertensha Oropeo pa kontagio ku salmonela okashoná pa kebab di karni di galiña kontaminá

Na Oropa a emití un atvertensha pa kontagio ku salmonela okashoná pa kebab di karni’ galiña kontaminá. Mayoria di e kasonan aki ta ligá na negoshinan ku ta bende karni prepará di e forma aki. For di 2017 a registrá sigur 210 kaso di e tipo ‘Salmonella Virchow ST16’ den por lo ménos 5 pais Oropeo, Reino Uní i Merka. No tabatin kasonan mortal, pero hopi di esnan kontagiá a kaba den hospital.

Departamentunan di salubridat ta sospechá ku tin mas kaso i ku mas por sigui. Mayoria kaso a keda registrá na Fransia ku 111 kaso i Hulanda ku 34 kaso di e tipo ‘Salmonella Virchow ST16′. Mester menshoná aserka si ku e orígen di e kontagionan na Hulanda no ta konosí. Di otro banda a deskubrí e bakteria durante sigur 5 kòntròl entre 2018 i 2022. Na dos okashon esaki tabata den un karniseria i na tres okashon tabata trata di karga di karni’ galiña for di Brasil.

Transporte hipopótamonan di Pablo Escobar ta bai kosta un par di mion

Transporte hipopótamonan di Pablo Escobar ta bai kosta un par di mion

E transporte di e desénanan di hipopótamo di Pablo Escobar ta bai kosta Colombia un par di mion. E pais a kalkulá e gastunan pa hiba nan pa sentronan di estadia den eksterior na 3,5 mion dòler. Pablo Escobar a importá e animalnan den añanan 80 for di Áfrika, inkluyendo 4 hipopótamo di Nilo, pa su parke di animal privá den parti nort wèst di Colombia.

Despues di Escobar su morto e animalnan a hui i reprodusí den naturalesa. Entretantu e populashon di hipopótamo ta konsistí di 150 ehemplar ku ta biba partikularmente pegá ku e riu Magdalena. E animalnan ta hasi daño na e ekosistema di e region i atake riba hende ta kada bes mas frekuente. Pa e motibu ey den lunanan benidero 10 di nan lo bai Mexico i 6 di e rasa di Nilo lo keda transportá pa India den kouchinan adaptá.

E hipopótamonan ta forma un problema pa basta tempu kaba. Segun ekspertonan e animalnan ta reprodusí mas lihé ku e programanan di sterilisashon por akapará. Segun kálkulonan, ya ku e animalnan no tin enemigu natural na Colombia, e populashon por oumentá te na 1400 ehemplar den 2034. Na 2009 a hasi un intento pa deshasí di e animalnan pero despues ku imágennan di e akshon a sali den publisidat i e konsternashon ku a sigui, e plan a para.

India ke rekuperá populashon di cheetah

India ke rekuperá populashon di cheetah

Despues di 70 aña ku a deklará cheetah ekstinto na India, resien a deskubrí un nèshi ku kuater yu den un reserva pa naturalesa. Segun BBC e supespesienan di leopardo aki a nase na Kuno National Park. E mama ta proveniente di Namibia i a keda trasladá aña pasá pa India huntu ku 7 otro ehemplar.

Pa basta aña kaba e pais ta purba restourá su populashon di cheetah despues ku esaki a keda deklará estinkto den 1952. Di momentu e pais ta traha riba un programa pa kua a importá 8 cheetah aña pasá i 12 otro ehemplar luna pasá a yega for di Suráfrika. Te asina leu e populashon ta biba bon den e ambiente nobo.

E animalnan a ekstinguí dor di yagmentu masal riba nan i dor ku su habitat a disparsé den transkurso di añanan. Di momentu e populashon mundial ta kalkulá na 7 mil ehemplar, di kua mayoria na Áfrika. Na Asia si e populashon ta kore peliger. Segun kálkulonan ta 50 só a sobra den naturalesa na Iran.

Donald Trump no ta haña bui otro siman

Donald Trump no ta haña bui otro siman

Èks presidente di Merka Donald Trump no ta haña bui otro siman. Asina su abogado Joe Tacopina a bisa djabièrnè den un entrevista. Trump ta bai keda detené pa pago na un aktris di pelíkula pa adulto. Tacopina a bisa ku el a sera e akuerdo ey ku e fiskal ku ta trata e kaso. E ofisina di e fiskalnan te asina leu djabièrnè mèrdia no a reakshoná.

Trump tin ku mèldu otro siman na New York. Pa loke ta trata e detenshon ya ta konosí ku ta bai tin sakamentu di potrèt di e momentu, un asina yamá mug shot. Tambe e mester duna su fingerprints.

E kaso aki ta bai bèk te ku promé ku Trump su presidensia. E aktris di pornografia Stormy Daniels a bisa ku el a pasa un anochi ku e èks presidente den 2006. Trump a pag’é 130 mil dòler pa no papia riba e asuntu durante su kampaña den 2016 via su abogado na e okashon ey Michael Cohen. Sinembargo no a registrá e pago den e papelnan di Trump su kompania. E pago ta konsiderá komo un donashon durante Trump su kampaña. Pero e reglanan elektoral na Merka ta dikta ku mester a hasi menshon di esaki.

Ta promé biaha ku un èks presidente Merikano ta pèrsiguí hurídikamente. Asina mes e proseso aki no por stroba Trump di bolbe hasi un intento pa bira presidente di Merka atrobe.

Supervisor di privacy Italiano ta prohibí ChatGPT

Supervisor di privacy Italiano ta prohibí ChatGPT

E outoridat di privacy na Italia a prohibí uso di ChatGPT den e pais. OpenAI, e kompania tras di e chatbot, lo no ta tene kuenta ku reglanan ku ta regardá informashon personal. Segun e supervisor OpenAI no ta duna transparensha pa ku kolekshon di datonan i kiko ta pasa ku e informashon aki.

No tin sistema ku por kontrolá por ehèmpel edat di e usuario efektivamente. Leinan Italiano ta preskribí ku muchanan di 13 aña òf mas so por usa ChatGPT.

Tambe e supervisor ta referí na un lèkmentu di dato den ChatGPT. Asina a bin sali afó ki tipo di pregunta usuarionan ta hasi e programam di inteligensha artifisial. Informashon riba pago dor di usuarionan tambe a bin kaba riba kaya.

OpenAI tin 20 dia pa resolvé e problemanan aki. Si e kompania no tuma medida e por konta ku un but di kasi 20 mion euro, ku ta igual na 4% di e resultado di e kompania. E chatbot ta hopi popular serka studiantenan ku ta laga e sistema traha nan huiswerk pa nan.

Inventor di selular: “Nos ta pasa muchu tempu riba telefòn”

Inventor di selular: “Nos ta pasa muchu tempu riba telefòn”

E nòmber kisas no ta bisa bo mashá, pero nos tur ta kana rònt ku e resultado di su invenshon den nos man. Martin Cooper, di 94 aña i alabes inventor di telefòn selular, a bisa den un entrevista ku agensia di prensa AFP ku hende ta pasa muchu tempu riba nan telefòn. Cooper a bisa den e entrevista ku e fenómeno ta asombr’é ora ku e ta den kaya.

Komo inventor original di e aparato opviamente e no tin nada kontra. Es mas: ketu bai e ta mira e potensial di e aparatonan ku por yuda te asta monitoriá nos salú via sierto app.

Cooper tabata na kabes di e team ku a desaroyá e promé aparato di Motorola, kaminda a traha e promé telefòn selular den 1973. E modelo ey tabata pisa kasi un kilo i no tabata traha pa mas ku 25 minüt promé ku bateria baha. E tabata bal un par di mil dòler tambe, ku tabata hopi sèn den añanan 70.

Personalmente Martin Cooper ta sigui tur desaroyo di serka i ketu bai e ta impreshoná pa tur e posibilidatnan di nos smartphones awe. Pero di otro banda e ta spera ku hende ta kòrda ku tin otro kos mas importante ku wak den telefòn so.